Mageuzi ya usimamizi wa sekta ya maji

Wakati wa nchi ikipata Uhuru wake Desemba 9, 1961, Serikali iliikuta sekta ya maji katika hali mbaya. Ugavi wa maji haukuwa kipaumbele kwa wakoloni na hata wakati nchi inapata uhuru hakukuwa na wizara ya maji.

Ilichukua miaka tisa kwa sekta ya maji kupata wizara yake. Novemba 5, 1970, Wizara ya Maji na Umeme iliundwa. Kulingana na habari kutoka kwa wizara ya Maji, mbali na usimamizi wa usambazaji wa maji, wizara pia ilipewa jukumu la kusimamia mabwawa ya umeme wa maji nchini.

Katika historia yake yote, Sekta ya Maji imekuwa ikitunzwa na kuunganishwa tena katika wizara mbalimbali ambazo zimejumuisha wizara nyingine kama za nishati, madini, mifugo na kadhalika. Tangu uhuru Sekta ya Maji imekuwa chini ya wizara takribani 20.

Desemba 1961 Sekta ya Maji ilikuwa chini ya Wizara ya Kilimo. Waziri alikuwa Dereck Bryeson. Mwaka 1964 ilihamishiwa wizara mpya ya Ardhi, Makazi na Maendeleo ya Maji na Tewa S. Tewa kama waziri wake. Mwaka 1966 wizara ilipata waziri mpya ambaye ni Said A. Maswanya, ambaye alidumu hadi 1968.

Katibu Mkuu katika wizara hiyo (kati ya Julai 1965 na Desemba 1967) alikuwa Cleopa D. Msuya. Baadaye katika kazi yake ya kisiasa, Msuya aliteuliwa kuwa Waziri Mkuu wa Tanzania. Adulrahaman M. Babu alikua waziri wa wizara hiyo kuanzia mwaka 1968 hadi 1970.

Kwa mara ya kwanza, mwishoni mwa miaka ya 1970 wizara hiyo iliundwa kama Wizara ya Maji na Nishati. Dk Wilbard Chagula aliteuliwa kuwa waziri hadi 1974 wakati Waziri Elinawinga alipoteuliwa kuchukua nafasi hiyo.

Mwaka 1976 Dk Chagula alirudishwa tena kwenye wizara hiyo kama waziri (1976-1978). Wakati huu iliitwa Wizara ya Maji, Umeme na Madini. Tangu 1971 hadi 1978 Katibu Mkuu alikuwa Frederick Rwegarulila.

Mwaka 1978 Idara ya Umeme ilipanuliwa ili kujumuisha Nishati kwa ujumla wake na hivyo wizara hiyo ilipewa jina la Wizara ya Maji, Nishati na Madini. Wakati huo Elinawinga aliteuliwa kuiongoza wizara hiyo hadi mwaka 1982. Katibu Mkuu wake alikuwa Harith Mwapachu.

Kuanzia 1982 hadi 1985 waziri alikuwa Al Noor Kassum. Ali Hassan Mwinyi alipochaguliwa kuwa Rais wa Jamhuri ya Muungano, alianzisha tena Wizara kama Ardhi, Maji, Nyumba na Maendeleo ya Miji na Dk Pius Ng’wandu kama waziri. Mwaka 1987 wizara hii, kwa mara ya kwanza, iliundwa ikaitwa tu Wizara ya Maji. Dk Ng’wandu aliendelea kuwa waziri hadi 1990 alipoteuliwa Christian Kisanji.

Kisanji alidumu kwa miezi tu kabla ya kukabidhi kijiti kwa Luteni Kanali Jakaya Kikwete. Wakati huu wizara imebadilishwa jina kuwa wizara ya Maji, Nishati na Madini. Katibu Mkuu (kati ya Novemba 1990 na Desemba 1992) alikuwa Profesa Mark Mwandosya.

Mwaka 1995 Jackson Makweta aliteuliwa kuwa waziri. Mwaka 1996 wizara hiyo ikaitwa Wizara ya Maji na Dk Ng’wandu akarudi kama waziri na akaendelea hadi 1999. Mussa Nkhangaa alichukua kijiti hadi 2001 ilipoitwa Maji na Mifugo na Edward Lowassa kama waziri wake.

Mwaka 2005 Stephen Wassira aliteuliwa kuwa Waziri wa Maji. Miaka miwili baadaye, 2007, Dk Shukuru Kawambwa akateuliwa kuwa waziri na akadumu kwa mwaka mmoja. Mwaka 2008 wizara ikaongezewa na kuitwa Wizara ya Maji na Umwagiliaji, Prof Mwandosya akiwa waziri wake.

Hata hivyo, ingawa alidumu hadi mwaka 2012, mwaka 2011 umwagiliaji uliondolewa na kupelekwa kwenye Wizara ya Kilimo. Lakini, ikarejeshwa tena mwaka uliofuata.

Kati ya 2012 na 2015 Profesa Jumanne Maghembe alikuwa waziri. Alifuatwa na Profesa Makame Mbarawa (2015), Gerson Lwenge (2015-2017), Isaack Kamwelwe (2017-2018), Profesa Makame Mbarawa (2018-2020) na Jumaa Aweso (2020-).

Kuongezeka kwa mamlaka ya maji

Katika miaka ya hivi karibuni mamlaka ya Usambazaji Maji na Usafi wa Mazingira imekuwa taswira ya sekta ya maji nchini. Taasisi hizi, ambazo zinaendeshwa kama mashirika na zinahusika na kusambaza maji na kukusanya ankara kutoka kwa wateja, zimechangia pakubwa katika kuboresha huduma ya maji, hususan katika maeneo ya mijini na vijijini. Hata hivyo, mamlaka ya maji ni msaidizi wa hivi karibuni katika sekta ya maji nchini. Mamlaka ya maji yalianzishwa nchini mapema miaka ya 1980.

Mamlaka ya kwanza ya maji kuanzishwa nchini ilikuwa Nuwa (The National Urban Water Authority). Nuwa ilianzishwa mwaka 1981 kusimamia usambazaji wa maji katika maeneo ya miji ya Tanzania Bara.

Ilianza kufanya kazi mwaka 1984. Kwa sababu ya changamoto mbalimbali, Nuwa alishindwa katika jukumu lake hivyo ikapunguziwa majukumu, ikabaki na kazi kazi ya kudumisha usambazaji wa maji katika Jiji la Dar es Salaam tu.

Wahandisi wa maji nchini kote waliendelea kusimamia huduma za usambazaji wa maji katika miji yao na makao makuu ya mikoa na wilaya kama walivyofanya kabla ya kuanzishwa kwa Nuwa.

Ofisi za wahandisi wa maji za mikoa ziliendelea kusimamia usambazaji wa maji hadi mwanzoni mwa miaka ya 1990 wakati idara za usambazaji maji na usafi wa mazingira zilipoundwa. Mwaka 1997 Mamlaka ya Ugavi wa Maji na Usafi wa Mazingira (WSSAs) ilianzishwa na Sheria ya Maji (Water Works Act no 8 of 1997).

Uanzishwaji wa mamlaka hizi ulitokana na utafiti uliofanywa na Wizara ya Maji mwaka 1992 ambayo ilikusudiwa kuanzisha njia bora ya kutoa huduma za maji kwa maeneo ya mijini.

Hii ni kwa mujibu wa Ripoti ya Hali ya Sekta ya Maji 2020. Utafiti huo ulipendekeza kuanzishwa kwa taasisi zinazojitegemea.

Kufikia Juni 2019, jumla ya mamlaka 98 katika makao makuu ya wilaya na vitongoji yalikuwa yameundwa. Miongoni mwa hawa makao makuu ya mikoa ilikuwa 25. Hawa wamehusika na usambazaji wa maji katika makao makuu ya mkoa na vijiji na vitongoji vya karibu. Ni pamoja na; Arusha (Auwsa), Dar es Salaam (Dawasa), Dodoma (Duwasa), Geita (Geuwasa), Iringa (Ruwasa), Kagera (Buwasa), Katavi (Mpanda Uwasa), Kigoma (Kuwasa), Kilimanjaro (Muwsa), Lindi (Luwasa) ), Manyara (Bawasa), Mara (Muwasa), Mbeya (Uwssa), Morogoro (Moruwasa) na Mtwara (Mtuwasa). Zingine ni Mwanza (Mwauwasa), Njombe (Njuwasa), Rukwa (Sumbawanga Uwasa), Ruvuma (Souwasa), Shinyanga (Shuwasa) ), Simiyu (Bawasa), Singida (Suwasa), Songwe (Vwawa - Mlowo), Tabora (Tuwasa), Tanga (TangaUwssa).

Miaka michache baada ya kuundwa kwa karibu nusu ya mamlaka 98, hususan kutoka miji midogo na makao makuu ya wilaya, zilikabiliwa na usimamizi mbaya na kusababisha ukosefu wa maji wa mara kwa mara katika mamlaka zao. Hizi zilifutwa baadaye.

Tangu zilipoanzishwa, mamlaka ya maji na usafi zilikuwa chini ya usimamizi wa Mawaziri wa Mamlaka za Mikoa na Serikali za Mitaa. Lakini, Sheria ya Ugavi wa Maji na Usafi wa Mazingira Nambari 5 ya 2019 ilibadilisha hayo.

Kazi na majukumu ya sekta ya maji ikiwa ni pamoja na uwajibikaji wa maafisa wanaohusika na huduma za maji walihamishwa kutoka Ofisi ya Rais- Tawala za Mikoa na Mamlaka za Serikali za Mitaa (TAMISEMI) kwenda Wizara ya Maji.

Kwa kuongezea, jukumu la kusimamia utoaji wa huduma ya maji katika mamlaka 24 za maji na usafi wa mazingira, na miji 55 katika makao makuu ya wilaya na mamlaka za Serikali za mitaa ambazo hazina mamlaka ya maji na usafi wa mazingira zimewekwa chini ya Wakala mpya wa Ugavi wa Maji Vijijini na Usafi wa Mazingira (Ruwasa).

Udhibiti wa mamlaka ya maji na usafi wa mazingira unafanywa na Mamlaka ya Udhibiti wa Huduma za Nishati na Maji (Ewura) tangu mwaka 2006.

Hivi sasa, Ewura inasimamia mamlaka ya maji na usafi wa mazingira, ambayo hutoa huduma ya maji na usafi wa mazingira katika makao makuu ya mikoa na wilaya.

Kwa upande wake, Wizara ya Maji kupitia Ruwasa inadhibiti mashirika ya usambazaji maji ya jamii.